Ciekawy świat toruńskiego pogranicza

Pan Mieczysław Wilczewski napisał fantastyczną książkę. Z drobiazgowością godną etnografa przedstawił w niej barwny świat swojego dzieciństwa, którego centrum w latach 50. i 60. znajdowało się przy ulicy Podgórnej w Toruniu. Opisał go niezwykle barwnie, „Mój Toruń. Wspomnienia chłopaka z Mokrego” czyta się więc jednym tchem. To bardzo przyjemna lektura, a poza tym niezwykle ważna. Jej wartość rośnie z każdym zburzonym domem i każdym zniszczonym ogrodem na pograniczu Mokrego i Chełmińskiego Przedmieścia. Dziś jest więc już w zasadzie bezcenna.

Książka ukazała się na początku czerwca nakładem wydawnictwa Adam Marszałek. Jako Toruński Oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami bardzo temu kibicowaliśmy, z przyjemnością zatem zapraszamy na spotkanie z autorem. Odbędzie się ono w święto E. Wedla, czyli 22 lipca, w Domu Muz przy ul. Podmurnej 1 o godz. 17.

Ceglano-drewniane tło przygotowanego przez Kamila Snochowskiego plakatu, nikogo nie powinno dziwić. Pan Wilczewski wychował się w szkieletowej kamienicy przy ul. Podgórnej 28 i dobrze to wspomina. Książka i jej okładka mówią zresztą same za siebie.

W piątek będzie można powspominać pod dachem, natomiast w sobotę 23 lipca zapraszamy na spacer. Wspólnie z autorem przejdziemy się po pograniczu Mokrego i "Chełmionki", startując o godz. 10 ze skrzyżowania Szosy Chełmińskiej i ul. Podgórnej. Niecałe 20 lat temu to miejsce wyglądało tak:

Do zobaczenia! 

Kamienica "Pod Kogutami"

To nie był zwykły dom. Nie tylko dlatego, że był ładny, miał ciekawą historię i przed laty mieszkała w nim wróżka. Dla mnie adres Szosa Chełmińska 71 ma spore znaczenie. Tu chyba po raz pierwszy, na burzone pruskie mury, przestałem patrzeć przez pryzmat sentymentu, jak to ktoś mi w komentarzu do poprzedniego rozdziału napisał i zdałem sobie sprawę z konsekwencji prowadzonej przez gospodarzy miasta demolki.

Wszystko zaczęło się właściwie od laubzegowych kogutów, które zdobiły okazały drewniany ganek. Jeden z wielu, jakie kiedyś można było zobaczyć na toruńskich przedmieściach i jeden z ostatnich, jakie dotrwały do początków drugiej dekady XXI wieku. Dom, zanim został zburzony w związku z planowaną budową trasy staromostowej, dość długo stał opuszczony. Tak się jednak jakoś dziwnie złożyło, że zamiast skorzystać z okazji i obfotografować go od piwnicy po strych, ja na ogół wgapiałem się w te drewniane wycinanki dumając nad tym, że takie ładne rzeczy nie powinny być niszczone. Koguty zatem mam na zdjęciach w różnych odsłonach, sama kamienica natomiast doczekała się poważniejszej sesji dopiero podczas rozbiórki. Dziś już takich błędów nie popełniam, fotografuję wszystko, co się da.

Drewniane skarby zrobiły wrażenie nie tylko na mnie. Znajomy uratował z tego domu okiennicę, jeden z komentatorów wcześniejszego wpisu – belkę, a sąsiedzi z Muru Pruskiego uczynili ganek wizytówką swojej strony. Swoją drogą, od ekipy burzącej kamienicę dowiedziałem się, że po drewniane detale ustawiały się wtedy kolejki.

Kamienicę zbudował w 1899 roku Julius Liedke kowal, a zarazem syn opisywanego wcześniej Augusta Liedkego, rakarza i posiadacza rozległych gruntów w tej okolicy. Dom służył Liedkemu juniorowi jako źródło dochodów i mieszkanie, obok którego znajdowała się jego kuźnia - budynek nr 73.

Julius Liedke nie kwaterował jednak w tym budynku przez cały czas. W 1923 roku kamienicę zamieszkiwali:

Dylewski Teodor – emeryt

Kamińska Agnieszka – sklepowa

Mikołajski Władysław – stolarz

Murawski Ignacy – robotnik

Murawski Stefan – zecer

Murawski Władysław – robotnik

Osiński Adam – urz. Woj. (wojewódzki?)

Osińska Genowefa – urzędniczka pocztowa

Rattaj Józef – urz. telegr.

Ryglewski Ezechiel – ślusarz

Wesołowski Jan – murarz

Z zapisów w księdze adresowej, skąd pochodzi ta lista wynika, że Julius, tu odnotowany jako Julian Liedke, mieszkał wtedy przy Szosie Chełmińskiej 3. Jak wyglądał w tamtych czasach początek głównej ulicy Chełmiunki? Nie mam pojęcia, jak dotąd temu miejscu sprzed zmian w latach 60. mogłem się przyjrzeć jedynie dzięki zdjęciom lotniczym z międzywojnia. Są doskonałe, trudno na nich jednak dojrzeć szczegóły. Dużo lepszym narzędziem poznawczym dla tych, którzy starej Szosy Chełmińskiej na własne oczy już nie mogli zobaczyć, są zdjęcia pana Andrzeja Kamińskiego. Kilka takich obrazków z przeszłości od niego dostałem. Zostały zrobione w czasach, gdy domy i otaczające je ogrody były likwidowane, nadal jednak jest tam na czym oko zawiesić.

   Ten obrazek jest jeszcze ciekawszy, widać na nim jakiś dom z wieżyczką…

Ostatni ślad Liedkego, na jaki udało nam się przy Szosie Chełmińskiej 71 trafić, pochodził z czasów okupacji. W 1945 roku niemiecka rodzina zapewne z Torunia wyjechała, Julius, który już przed wojną skarżył się w pismach urzędowych na swoje lata, mógł zresztą końca wojny nie dożyć.

O tym wszystkim dowiedziałem się jednak później. Na początku dekady, pisząc w gazecie o rozprawie gospodarzy miasta z pruskim murem, rzeczywiście kierowałem się w dużej mierze sentymentem. Zdawałem sobie sprawę z tego, że budynki szkieletowe są wizytówką Torunia, nie sięgałem jednak głębiej poza ich fasady. Nie zastanawiałem się, co one kryją, dałem się więc otumanić i uwierzyłem w opowieści o tym, że wszystkie budowle w kratkę były tymczasowe, że zaniedbywane przez dziesięciolecia składają się dziś wyłącznie ze zgnilizny i nie da się ich uratować. Może nie do końca się z tym zgadzałem, ale głośno nie protestowałem.

Przed rozbiórką krążyłem jednak wokół tego domu jak sęp, aby wyrwać kostusze spod łyżki buldożera gankowe koguty. Udało się. Z ziemi podniosłem je ze sporym zdziwieniem. Myślałem, że drewno rozsypie mi się w rękach, ono jednak było tak zdrowe, jakby drewniane wycinanki powstały kilka, a nie sto kilka lat temu…

Niedawno rozmawiałem o tym ze znajomą. Okazało się, że jej dziadek robił takie drewniane cuda. Używał do tego najtwardszego drewna, dębowego, lub jesionowego. Ganki i inne zewnętrzne ozdoby musiały być solidne, bo miały stać przez wieki, jak widać, łatka tymczasowości została przyczepiona do tych konstrukcji później.

O przygotowaniach do tych rozbiórek trzy lata temu napisałem w gazecie naprawdę dużo. Kiedy jednak rozpoczęło się burzenie kamienicy nr 71, jako typowy idiota, który nosi swoją pracę ze sobą wszędzie, zgłosiłem temat raz jeszcze. Z kronikarskiego obowiązku chciałem zmieścić w gazecie samodzielne zdjęcie z kilkoma zdaniami podpisu. Przyszedłem do redakcji i się załamałem. Zamiast miejsca dla garści słów gdzieś na marginesie, czekała na mnie cała strona. Co ja miałem na nią wrzucić? Przecież naprawdę napisałem już wszystko…

I wtedy, jako ten Deus ex machina, zjawił się kolega z redakcji sportowej. Szukał mnie, bo się zajmuję starociami, a do niego dzwonił szef toruńskiemu TKKF-u, który chciał opowiedzieć o swoim domu rodzinnym, który jest właśnie burzony. W ten sposób otworzył się przede mną sezam Chełmińskiego Przedmieścia.

Z Ryszardem Kowalskim miałem do czynienia już wcześniej. Chwyciłem więc za telefon, wykręciłem numer i po kilku minutach musiałem się zmierzyć z nowym problemem: w jaki sposób mam upchnąć na gazetowej stronie to co właśnie usłyszałem? Może nie wszystko, ale przynajmniej chociaż najważniejsze rzeczy…

Pan Ryszard mieszkał pod 71. od urodzenia, jego rodzina wrosła jednak korzeniami w piaski Chełmiunki głębiej. Przodkowie mieszkali przed wojną w sąsiedniej kamienicy nr 69, jeszcze przed powrotem Torunia do Polski w 1920 roku, dziadek pana Ryszarda otworzył w domu położonym po drugiej stronie ulicy sklep rowerowy. Zburzony właśnie budynek był niewielki, z powodzeniem można by było jednak napisać o nim książkę. O kamienicy nr 71 zresztą również.

Niezwykle barwnych opowieści z przedmieścia słuchałem jak dotąd z doskoku, mam jednak nadzieję, że niebawem uda nam się zorganizować spotkanie z panem Ryszardem i nieistniejącą już Chełmiunką w roli głównej. Szykuję już sobie miejsce w dyktafonie, zanim jego zawartość zacznę przerzucać do sieci, zapraszam na mały seans spirytystyczny.

- Kiedy byłem mały, wywoływaniem duchów zajmowała się jedna z naszych sąsiadek, pani Ziółkowska - wspomina Ryszard Kowalski. - Sam byłem zresztą tego świadkiem. Mojej mamie zginął kiedyś pierścionek, poszła więc do pani Ziółkowskiej, ta wzięła do ręki książeczkę do nabożeństwa osoby, która umarła, położyła na niej klucz od mieszkania, obwiązywała to wszystko różańcem, klucz brała na palce i zadawała pytania: czy pierścionek ukradł ten i ten? Nic się nie działo. Pytała więc dalej podając inne imię i nazwisko. Przy jednym z nich klucz spadł i okazało się, że ta osoba rzeczywiście miała pierścionek na sumieniu, zresztą go oddała.

Jak już wspomniałem, wokół rozbieranego domu krążyło sporo osób zainteresowanych jego elementami. Większości, podobnie jak mnie, zależało na ozdobnych detalach, pan Ryszard poszedł tam jednak ratować swoje rodzinne pamiątki. Zdobył m.in. fragment gazety z końca XIX wieku, który jak się okazało, budowniczowie kamienicy schowali (było to częstą praktyką) pod podłogą jego pokoju. Kiedy rozmawialiśmy narzekał tylko na to, że nie udało mu się przechwycić drewnianych kogutów znad ganku, bo już ktoś je wcześniej zabrał… Cóż, uspokoiłem go, że drewniane ptaki trafiły w dobre ręce. Dostała je Ania a zanim koguty wylądowały na ganku jej rodzinnego domu, trafiły do znajomej konserwatorki, która wykonała również laubzegowe kopie. Jedną z nich dostał pan Ryszard i bardzo się przy tym wzruszył. Opis uroczystości w Czernikowie, wraz z dodatkowymi informacjami na temat kamienicy, znajduje się tutaj.

Pan Ryszard śledził rozbiórkę swojego domu dzień pod dniu, przy okazji nakręcił zresztą poruszający film.

Uratował również jedną drewniano-ceglaną kratkę, którą chce umieścić przy budowanej trasie, na pamiątkę dawnej Chełmiunki.

To doby pomysł, na ostatnim spotkaniu władzy z mieszkańcami Chełmińskiego Przedmieścia pojawiła się zresztą idea stworzenia muzeum zniszczonej Chełmiunki. Na ekranach dźwiękoszczelnych, którymi gospodarze Torunia grodzą miasto można by było zawiesić np. zdjęcia zburzonych budynków. Dzięki temu przyszli mieszkańcy dzielnicy mieliby przynajmniej jakąś świadomość tego, jak kiedyś wyglądały okolice Szosy Chełmińskiej. W tej chwili stare przedmieście znika bez śladu, przez co za kilka lat nikomu pewnie nawet nie przyjdzie do głowy, aby szukać śladów przeszłości. Trochę się jednak martwię, aby barbarzyńcy na urzędach nie przykryli muzeum swojej winy mówiąc, że przedmieście zniszczyli, ale przecież dbają o zachowanie pamiątek.

I to by było na tyle. Tymczasem, bo wartych opisania startych z powierzchni ziemi budynków na Chełmiunce jest jeszcze wiele. W jednym z nich mieszkał po wojnie cygański król, pod innym zatrzymywały się tabory, a jeszcze inny dość niespodziewanie otworzył się przed nami dzięki dwóm przedwojennym fotografiom. 

Wykorzenianie

Trochę się ostatnio zatkałem. Generalnie trochę mi się jednak odechciało. W zasadzie wszystkiego. Wiele razy pisałem tu i w „Nowościach” o tym, że prowadzone obecnie na wielką skalę demolowanie starego Torunia podcina korzenie miasta. Sam odczułem tego skutki.

Pod koniec 2014 roku rozpoczął się drugi etap zarzynania „Chełmiunki”. Gospodarze miasta zabrali się za budowę kolejnego odcinka śródmiejskiej autostrady. Dwa pasy asfaltu mają połączyć na linii Szosy Chełmińskiej obstawione ekranami dźwiękoszczelnymi rondo przy Pustostradzie, czyli trasie średnicowej, oraz skrzyżowanie z ul. Podgórną i Bema. Inwestycja naturalnie wiązała się z nową falą wyburzeń, razem z XIX-wiecznymi domami, pod nóż poszły również wszystkie drzewa. Niektóre z nich znaleźliśmy pozaznaczane na planach sprzed stu lat.

Śledziłem wszystkie etapy tej zagłady. No i przedawkowałem wrażenia, ponieważ  na koniec, kiedy w rejonie skrzyżowania Szosy Chełmińskiej z Bema zostało już tylko puste pole, pierwszy raz w życiu poczułem się we własnym mieście obco. Niezbyt miło jest stanąć w miejscu doskonale sobie znanym i nie zobaczyć w nim niczego znajomego.

Pisząc o tym, że mi się odechciało, mijam się nieco z prawdą. Nie ogarnęła mnie apatia, wręcz przeciwnie – w związku z rozbiórkami postanowiliśmy prześwietlić przeszłość każdego unicestwianego budynku. Te wykopki wcale jednak nie dodawały skrzydeł, ponieważ im więcej się dowiadywaliśmy, tym bardziej stawaliśmy się świadomi ciężaru popełnianej na naszych oczach zbrodni.

Nie chciałem zamieniać Piątej strony w Ciemną stronę, a że wobec tego wszystkiego trudno było pisać o czymś innym, na jakiś czas musiałem zawiesić działalność. Nieco odparowałem i zabieram się za przewodnik po nieistniejącym mieście.

Zaczynamy od domu przy Szosie Chełmińskiej 69, który legł w gruzach w styczniu 2015 roku. Pod koniec swojego istnienia przez wielu był zapewne uważany za typową zrujnowaną ruderę z pruskiego muru. Typowe w jego przypadku było jednak tylko to, że po wojnie został doprowadzony do upadku, wcześniej zaś wyglądał całkiem efektownie. Posiadał bogato zdobiony drewniany ganek, a jego otoczenie, składające się w ostatnich dekadach głównie z klepiska, pierwotnie było ogrodem. W Archiwum, wśród dokumentów projektowych, znaleźliśmy bardzo ładny rysunek tego domu. Zamówię kopię i się nią podzielę, gdy tylko ją dostanę.

Dwupiętrowa kamienica została zbudowana w 1882 roku z inicjatywy Augusta Liedkego, właściciela położonej w sąsiedztwie rakarni. Jak się okazało, familia Liedke miała w tym miejscu bardzo rozgałęzione korzenie. August był właścicielem rozległych terenów między Szosą Chełmińską, a obecnymi ulicami Bema, Św. Józefa i Grunwaldzką. On zbudował dom nr 69, jego syn Julius, wzniósł natomiast sąsiedni dom nr 71, oraz kuźnię. Wszystkie budynki powstały jeszcze w XIX wieku. Dwie kamienice widać niżej na historycznej już fotografii z 2011 roku.

Bardzo historyczne zdjęcie tych budynków posiadam niestety tylko jedno. Pochodzi ono z lat 60. ubiegłego wieku, widać na nim domy od strony podwórka.

W pierwszym dniu 2015 roku miejsce to wyglądało tak. Dom nr 71 zniknął trzy lata wcześniej, w tle widać jednak kuźnię, do której postaram się niebawem wrócić, bo była miejscem niezwykle ciekawym.

Wracając jednak pod 69… Dom stanął ponad 130 lat temu, w miejscu murowanego jednopiętrowego budynku z dwuspadowym dachem. Obok niego Liedke miał parking. Specjalne miejsce, w którym osoby przybywające do Torunia mogły zostawić swoje wierzchowce i nie wpychać się z nimi do centrum. O to samo zabiegają dziś zwolennicy zrównoważonego rozwoju miasta. Odnieśli już jakiś sukces, w tym roku ma powstać projekt pierwszego takiego parkingu. Nasi władcy nadal jednak pławią się w asfalcie oraz betonie i szatkują miasto kolejnymi autostradami, ponieważ – jak powiedział prezydent Zaleski – dróg musi być coraz więcej, ponieważ coraz więcej będzie samochodów. Myśl o tym, aby wyprowadzać samochody z centrum, budując w zamian sprawny system komunikacji miejskiej, jeszcze do dyrygującej miastem centrali nie dotarła. Smutne tego efekty można oglądać na załączonych obrazkach.

W pierwszych latach XX wieku Liedke sprzedał dom. W 1911 roku jego właścicielem był rzeźnik Gottlieb Ballo, sąsiad z rogu Szosy Chełmińskiej i obecnej ul. Bema. W latach 20. nieruchomość należała m.in. do Stanisława Jundziłła, który miał problemy finansowe i w 1930 roku sprzedał ją niejakiemu Gołębiewskiemu. Po nim właścicielem kamienicy został znany piekarz z ulicy Mickiewicza Feliks Psuty, który przebudował jeden z budynków gospodarczych w podwórzu na obiekt mieszkalny.

W 1923 roku dom należał do Zofii Jasińskiej z Sierpca. Mieszkali w nim, według danych z wydanej wtedy księgi adresowej:

Duliński Wawrzyniec – robotnik

Dulińska Salomea – służąca

Gajewski Tomasz – robotnik

Kowalski Bolesław – ślusarz

Kowalski Leon – ślusarz

Kowalska Marta – robotn.

Kowalkowski Stanisław – robotn.

Peltann Julia – wdowa

Reszkowski Wład – robotn.

Sławski Antoni – cieśla

Śmigaj Ignacy – ślusarz

Smolak Adela – biuralistka

Smolak Paulina – wdowa

Wiśniewski Bronisław – robotnik

Wiśniewska Marta – wdowa

Wudke Adolf – fryzjer

Bardzo lubię stare domy na przedmieściach. Lokatorzy zmieniali się tu rzadziej niż w centrum, często więc, rzucając kilka nazwisk sprzed wielu lat, można zostać zalanym potokiem opowieści. W tym przypadku trafiłem na prawdziwą Niagarę, w postaci pana Ryszarda Kowalskiego. Jego dziadek i ojciec widnieją na liście lokatorów jako ślusarze. W 1923 roku, w zburzonym właśnie budynku po drugiej stronie ulicy, prowadzili jeden z najstarszych w Toruniu sklepów rowerowych. Pan Ryszard to chodząca encyklopedia „Chełmiunki”. Wystarczy mu podać adres i zamienić się w słuch… Czerpię z tej skarbnicy pełnymi garściami, czy też może raczej – pamięcią dyktafonu. Kilka jego barwnych historii z przedmieścia już tu kiedyś podałem, po kolejne sięgnę w kolejnych odcinkach.

Długa pamięć przedmieścia… Jakoś w sierpniu 2014 roku gruchnęła wieść, że walec rozbudowy rusza w stronę domów przy skrzyżowaniu Szosy Chełmińskiej z Podgórną. Poleciałem tam wtedy, zrobiłem kolejną serię zdjęć i zajrzałem do fotografa, który od ponad 20 lat urzędował w kamienicy nr 69. Władysław Kościuch przejął zakład państwa Dobrzenieckich, oni zaś robili w tym miejscu zdjęcia przez 17 lat. Wcześniej na parterze po lewej stronie urzędował fryzjer – Jan Stuczyński. Działał już przed wojną, ale do mnie nadal dzwonią ludzie, którzy go wspominają.

Tej ciągłości przedmiejskich historii nie zniszczyła wojna, nici zostały przerwane dopiero teraz. Poszły precz razem z burzonymi domami. Ja miałem okazję poznać ten świat, a co z mieszkańcami ogrodzonych bloków, które powstają w miejscu rozwalanych starych kamienic? Dla nich ziemia, po której stąpają jest i będzie obca. Ja się z nią czuję mocno związany i nie zamierzam jej porzucić, ale moi sąsiedzi zza płota? Ilu z nich za kilka lat będzie miało domki w okolicznych gminach?

Poza fryzjerem, w czasach II Rzeczypospolitej przy Szosie Chełmińskiej 69 działała także drogeria Kazimierza Nowakowskiego. Istniała podczas okupacji, musiała również przez jakiś czas funkcjonować po niej, w jednym z sąsiednich budynków znajomi znaleźli sporo faktur drogeryjnych z 1947 roku.

Reklama pochodzi z wydanego tuż przed wojną „Kalendarza drogerzystów”.

Przyglądanie się demolce historycznych przedmieść jest dołujące nie tylko z powodu ścieranej historii. Rozbiórki starych domów są dziś w Toruniu prowadzone głównie przy pomocy buldożerów. Szczególne pole do popisu mają one w przypadku domów stojących na przeszkodzie realizacji magistrackich planów drogowych. Te budynki są po prostu rozjeżdżane. Weszliśmy do kilku, zanim jeszcze zjawili się burzymurkowie. Mi znów ręce opadły. Nie wiedziałem, że jesteśmy aż tak bogatym społeczeństwem, aby wywalić na śmietnik taką masę cegieł i wszystkiego, co się podczas naszej wizyty mieściło jeszcze pod dachem.

Kolega podzielił się kiedyś wrażeniami z obserwowanej rozbiórki domu szkieletowego na Jakubskim Przedmieściu. Działo się to jakoś 20 lat temu z haczykiem. Ekipa rozbiórkowa najpierw wyniosła wszystko ze środka, później zabrała się za ściany, a gdy już odzyskała całą cegłę, przyjechał ciężki sprzęt i połamał drewniany szkielet. Teraz jest inaczej, podczas rozbiórek marnuje się wiele rzeczy. Toruniem od kilkunastu lat rządzi człowiek, który kreuje się na gospodarza. Ja gospodarności w prowadzonej obecnie demolce nie widzę.

Na zdjęciu fragment boazerii w jednym z pomieszczeń opuszczonego domu przy Szosie Chełmińskiej 69. Nie znam się na tym, ale na moje te deski mogą pamiętać jeszcze czasy cesarza.

Stare drzwi miasto by mogło całkiem korzystnie sprzedać. Jest to towar przez osoby remontujące stare kamienice poszukiwany.

My jednak jesteśmy bogaci i takimi rzeczami nie musimy się przejmować. Z drogocennych drzwi można zrobić (no właśnie, co to jest, bo przecież nie zabezpieczenie okien?), a później wszystko w dwa dni ciężkim sprzętem rozpieprzyć.

Podobnie jak stare okna. Oryginalnych klamek i okuć poszukuje zresztą toruńskie Muzeum Etnograficzne. Potrzebne są do budowanego w Nieszawce skansenu olenderskiego. Muzeum straciło doskonałą okazję, bo w zburzonym budynku było tego sporo.

Zakład Gospodarki Mieszkaniowej mógłby zrobić użytek z doskonale w tym miejscu zachowanych poręczy i tralek. W wielu kamienicach ZGM społeczeństwo porąbało te elementy schodów na opał.

Z tej okazji naturalnie nikt w ZGM nie skorzystał. Drewniane elementy zostały w kamienicy do końca. Nie usunęli ich nawet członkowie społecznego komitetu rozbiórkowego, którzy przetoczyli się jak tornado przez pomieszczenia gospodarcze.

W piwnicy natknęliśmy się na kolejne drzwi…

Oraz fragment jakiejś niemieckiej tablicy z czasów okupacji, który wzmacniał ściankę działową. Wszystko to kilka dni później rozjechały buldożery.

Tabliczkami informującymi o wszelkich usługach rzemieślniczych, jakich gotów był się podjąć Adam Wiśniewski, być może zainteresowali się chociaż złomiarze.

Laubzegowymi ozdobami, to wiem, interesuje się wiele osób. Ratowanie tych skarbów wymaga jednak sporych poświęceń i szczęścia. W tym przypadku z rumowiska niczego już się wydobyć nie udało.

Czy ktoś wie może, czemu służyć miała ta tabliczka? Krojem przypomina nieco oznaczenie obiektów zabytkowych, dom jednak w rejestrze nie figurował. W sumie szkoda, bo będąc elementem zespołu domów zbudowanych w tym miejscu przez jedną rodzinę, na dodatek związaną z miejscem, które było rakarnią, w jeszcze wcześniej… katownią, na miejsce w rejestrze zasługiwał.

Tu jeszcze jedna ciekawostka. Nad głównym wejściem do budynku była plomba zrobiona z cegieł, na których zachowały się fragmenty napisów.

I to by było na tyle. Przynajmniej na razie, bo do opisania został jeszcze dom nr 71, który posiadał jeden z najpiękniejszych drewnianych ganków w Toruniu. W dość wczesnych latach powojennych w tej kamienicy mieszkała wróżka, która przy pomocy książeczki do nabożeństwa, starego klucza i różańca należącego do nieboszczyka, wytropiła złodzieja. Została też kuźnia, przy której zatrzymywały się cygańskie tabory…

Miejsc do opisania zostało sporo, bo z budynków, z którymi związane były te wszystkie historie, nie zostało już nic.

Do zobaczenia w kolejnym wydaniu przewodnika po nieistniejącym mieście.

Czas popiołów

Po Toruniu szaleje groźny wirus. Atakuje oczy, paraliżuje mózgi, wykręca ludziom języki. Zainfekowani, myśląc o budynkach szkieletowych, plotą jak potłuczeni o starych ruderach, które trzeba rozwalić w imię rzekomego postępu. Tyle się napisałem o tym, że jest inaczej, ale wciąż odzywają się ludzie, którzy nakarmieni propagandą, nie chcą tego zauważyć. Niedawno jeden z czytelników gazety skomentował kolejny tekst o wyburzanej „Chełmiance” pisząc, że redaktor znów ubolewa nad zabytkami, które przecież nimi nie są. Na ogół nie udzielam się na forum, ale tym razem odpowiedziałem, że to nie wpis do rejestru czyni budowlę zabytkiem, lecz jej historia. Idąc tym tropem, przywołuję kolejną „ruderę”, jedną z ofiar tajemniczych toruńskich pożarów.

Kamienica przy Bydgoskiej 35 „spaliła się” w 2006 roku. Dziś w jej miejscu straszy wyrwa w zabudowie. Pusta działka, którą miasto próbuje sprzedać, jak dotąd, bez powodzenia. Być może dlatego, że zgodnie z wytycznymi konserwatora zabytków, w miejscu kamienicy należy wybudować coś, co będzie wyglądało, jak stojący tam kiedyś oryginał. Swoją drogą takich atrap będziemy mieli na Bydgoskiem więcej, podobny los czeka kamienicę przy Bydgoskiej 56, oraz słynną „Zofiówkę”.

Pusta parcela z Bydgoskiej 35 znalazła się na szlaku naszej wycieczki śladem Bydgoskiego, którego już nie ma, jaką wspólnie z Anią zrobiliśmy przy okazji tegorocznego święta Bydgoskiego Przedmieścia. Szykując się na nią przekopaliśmy teczki w archiwum, przez co, po dawniej najbardziej reprezentacyjnej dzielnicy Torunia, maszerowaliśmy przygarbieni. Okazało się, że niemal wszystkie spalone i tak bardzo dziś pogardzane obiekty postawili przed laty toruńscy przedsiębiorcy budowlani, jako swoje rezydencje. To byli bardzo poważni ludzie, kamienice miały więc być ich wizytówkami, a nie ruderami. 

Pod koniec istnienia, ich stan z pewnością był opłakany, jednak przecież nie były one remontowane od kilku dziesięcioleci! W takiej sytuacji nawet żelbetonowe bunkry mogły doznać uszczerbku. Dom przy Bydgoskiej 35, nawet po pożarze wyglądał okazale. Proszę spojrzeć chociażby na te drewniane ganki.

Nic dziwnego, w drugiej połowie XIX wieku, dom ten postawił dla siebie Reinhard Uebrick, w tamtych czasach jeden z głównych budowniczych miasta. Poza tym radny miejski i autor jednego z pierwszych przewodników po mieście. Człowiek-niespodzianka, bo gdy oprowadzaliśmy naszą wycieczkę wiedzieliśmy, że mamy do czynienia z rezydencją przedsiębiorcy budowlanego. Później jednak przyszło nam walnąć się w czoła, bo przecież nie był to zwykły budowlaniec, ale m.in. autor pierwszego projektu obecnego teatru Wilama Horzycy!

W sprawie budowy teatru donosi budowniczy p. Uebrick, że zamiar budowy istotnie istnieje i prawdą też jest, że w kwotach sięgających tysiące marek, zadeklarowano się złożyć około trzydzieści tysięcy marek – pisała „Gazeta Toruńska” w sobotę, 21 grudnia 1895 roku. – Pan Uebrick zaznacza z uznaniem, że nawet żydowscy współobywatele przyczyniają się do dopięcia celu, a datki te uważa jako ofiarę, gdyż na oprocentowanie udziałów nie można – zdaniem jego – liczyć. Dla tego (pisownia, jak zawsze, oryginalna – Sz.S) nie podziela nadziei, iż wkrótce uda się zebrać sto tysięcy na budowę teatru. Publicznie sprawy tej nie rozgłaszano, ażeby nie wywołać fałszywego alarmu w razie trudności zebrania dostatecznego funduszu.

Wyścig o teatralny kontrakt Uebrick ostatecznie przegrał. Poległ jednak w boju z wielkimi konkurentami, wiedeńskimi budowniczymi europejskich teatrów, biurem projektowym Fellner & Helmer. Nie zaglądałem do teatralnych teczek, przekopem jednak gazety z epoki. 13 marca 1902 roku polski dziennik w Toruniu obwieścił, że:

Miejski teatr niemiecki podług projektu budowniczego Uebricka zostanie pobudowany. Rada miejska uchwaliła na budowę 300.000 marek. Koszta budowy wyniosą, jak ocenili rzeczoznawcy, coś 370 czy 380 tysięcy marek. Sumę ponad 300 tysięcy pokryje rząd w „interesie uciśnionej niemczyzny w Toruniu”. Budowę powierzono firmie Fellner & Helmer.

No i co, proszę szkodliwym wirusem zainfekowanych, czy ktoś taki mógł zbudować dla siebie na Bydgoskiem ruderę? Dom Uebricka powstał na przełomie 70. i 80. lat XIX wieku. W 1891 roku został gruntownie przebudowany. Urósł o jedną kondygnację, doczekał się też bogato zdobionego reprezentacyjnego wejścia prowadzącego do mieszkania właściciela. Pozostałe cztery, jakie posiadała ta kamienica, także przykuwały wzrok pięknymi drewnianymi werandami.

Na każdym piętrze pojawiły się wtedy dwuizbowe łazienki. Jak wynika z archiwalnych dokumentów, kilka lat później w takie luksusy zaopatrzone zostały już wszystkie znajdujące się w kamienicy mieszkania. Pod koniec XIX wieku coś takiego wciąż było rzeczą niezwykłą, dla starych ruder zdecydowanie niedostępną.

Dla starych ruder na pewno, ale nie dla budynków na toruńskich przedmieściach. W archiwum Ania znalazła sporo śladów powstałych wtedy łazienek na Chełmińskim Przedmieściu, a ja, przeglądając pożółkłe plany, mogłem się przekonać, że na początku XX stulecia każde mieszkanie w zburzonej niedawno kamienicy przy Bydgoskiej 56 miało kibelek i sporą wannę. Dalej będziecie mi więc ludzie i deweloperzy nawijać o ruderach?!

Nasz architekt z Bydgoskiej 35 zaangażował się w budowę niemieckiego teatru, nieco wcześniej zadbał jednak o wystrój bastionu polskości w pruskim Toruniu, czyli gmachu Muzeum przy Wysokiej.

Budowa rozpoczęła się z wiosną roku 1881, a lubo napotkała trudności techniczne, gorliwością zarządu towarzystwa, kierującego budowniczego R. Uebricka z Torunia i przedsiębiorcy p. Kobielskiego doprowadzoną została dość wcześnie za pory suchej pod dach, a teraz już ukończona zupełnie wewnątrz - informowało popularne w tamtych czasach polskie pismo „Przyjaciel” z 1 lutego 1882 roku. - (...) Na szczególną uwagę zasługuje sala do zebrań i zabaw, sięgająca przez dwa piętra, z galeryą bardzo obszerną w koło. Wszystko to budowane i dekorowane według planów i pod ciągłem a pilnem kierownictwem p. Uebricka w stylu renesansowym. Szkoda tylko, że sala nie większa, bo przedstawia się zresztą jako prawdziwe świecidełko. 

 No i co? Nadal będziecie biedni zarażeni chcieli Toruń zaorać?

Na początku XX wieku Uebrick zbudował na Dębowej Górze fabrykę.

Budowniczy p. Uebrick założy na wiosnę na Mokrem fabrykę sztucznego kamienia piaskowego - donosiła „Gazeta Toruńska” w grudniu 1903 roku. - Budynki fabryczne są już gotowe w pobliżu zakładów gazowych i wodociągowych.

Zmarł w październiku 1917 roku. Zapewne został pochowany na cmentarzu św. Jerzego, jednak konia z rzędem temu, kto na najstarszej toruńskiej nekropolii znajdzie jego nagrobek. Dom Uebricka w 1920 roku stał się własnością firmy Lenartowicz i Szymański, która na podwór­ku posiadała garaż. W 1923 roku wszystko wydzierżawiła policja. Okazuje się więc, że znajdujący się wtedy vis-à-vis konsulat nie­miecki był jednak pod obserwa­cją od chwili swojego powstania, a nie tylko pod koniec lat 30., kie­dy to policjanci wprowadzili się do sąsiedniej kamienicy na rogu Bydgoskiej i Kujota. W toruńskim Archiwum Państwowym zacho­wał się ciekawy dokument na temat zawartości policyjnego ga­rażu. W pierwszej połowie lat 20. przy Bydgoskiej 35 przechowywa­ne były dwa samochody, motocykl i cztery... konie.

Toruńskie archiwum (na zdjęciu niżej pochodzący stamtąd projekt jednej z werand z 1891 roku) przechowuje również bogatą korespondencję między magistratem i właścicielką miesz­kań w oficynie domu przy Byd­goskiej 35. Kiedy się przegląda te pisma z międzywojnia, żal chwyta za serce. Pani Klimkowa, do której od 1924 roku należały oficyny, nie chciała swoim lokatorom napra­wić uszkodzonego... wychodka. Pisma w tej sprawie nie odnosiły skutku, do akcji wkroczyła więc policja budowlana. Zagroziła, że remont zostanie wykonany na koszt miasta, które sobie później należność ściągnie poprzez ko­mornika. Pani Klimkowa nadal udawała głuchą, więc groźba zo­stała wykonana. Ubikację napra­wiono, a komornik zajął wpływy z czynszów, czym oporną wła­ścicielkę natychmiast skłonił do współpracy. Dziś podobno tak trudno jest wyegzekwować zale­gły remont czy usunąć bezpraw­nie powieszoną reklamę.

Uff, to była długa opowieść. Dotyczy ona jednak tylko jednego z wielu spalonych toruńskich zabytków. Ile jeszcze miejskich korzeni strawiły płomienie? Ile podobnych historii pogrzebały buldożery grasujące po mieście rządzonym od kilkunastu lat przez prezydenta Michała Zaleskiego? Jeśli już o gospodarzu mowa… Zarażonym szkodliwym wirusem się nie dziwię. Przykład idzie z góry.